Kataryniarstwo

Kataryniarstwo – profesja polegająca na ulicznym graniu na katarynce.

Kataryniarz jest ulicznym muzykantem grającym na katarynce – mechanicznym instrumencie muzycznym z grupy aerofonów, który wprawia się w ruch za pomocą korby. Katarynka ma formę przenośnego pudła grającego, co umożliwia muzykantowi swobodne przemieszczanie się. Polski termin „katarynka” pochodzi najprawdopodobniej od laleczki nazywanej „Katarzynką” [z niemieckiego „Kathrinchen”], która dawniej znajdowała się na wieczkach instrumentów i obracała się w takt melodii.

Dźwięk z katarynki wydobywany jest poprzez kręcenie ręczną korbą, która wprowadza w ruch miechy tłoczące powietrze do mechanizmu z piszczałkami wargowymi. Wówczas obraca się również wałek melodyczny nabijany kołeczkami bądź ząbkami wykonanymi z drewna lub metalu. Ich zadaniem jest otwieranie w określonej kolejności i na odpowiedni czas kanałów, które kierują powietrze do właściwych piszczałek. Na wałku zakodowana jest melodia, a znajdujące się na nim kołeczki rozmieszczone są według określonego schematu. Cały mechanizm katarynki znajduje się w drewnianej obudowie skrzynkowej, często bardzo ozdobnej.

Od XVII wieku do nauki śpiewu ptaków używano tzw. serenetki, którą uważa się za prototyp katarynki. Właściwy instrument został jednak wynaleziony i skonstruowany we Włoszech przez Giovanniego Barberiego z Modeny w pierwszej połowie XVIII wieku. Następnie katarynki zaczęły pojawiać się również w innych krajach Europy, gdzie szczyt ich popularności przypada na wiek XIX. W 1864 roku powstała również wytwórnia katarynek w małej miejscowości na Morawach, która działała do rozpoczęcia II wojny światowej.

W XIX wieku katarynka była używana również jako instrument domowy (w formacie nieco większym niż jego uliczna odmiana), akompaniując m.in. teatrzykom lalkowym. Katarynka była jednak przede wszystkim przenośnym instrumentem nadającym się do indywidualnego muzykowania. Co więcej, żeby na niej grać, nie trzeba było posiadać żadnego przygotowania muzycznego, wystarczyło jedynie kręcić korbą. Te właściwości spowodowały, że katarynka była chętnie wykorzystywana przez wędrownych muzykantów do połowy XX wieku. Kataryniarze grali zwykle na miejskich podwórkach czy wiejskich odpustach i jarmarkach. Ich repertuar był bardzo różnorodny, a w jego skład wchodziły popularne pieśni ludowe, fragmenty oper i operetek czy pieśni narodowe. Nierzadko również kataryniarzom towarzyszyły małpki bądź papugi, które dodatkowo uatrakcyjniały widowisko.

W Polsce wędrowni kataryniarze zaczęli pojawiać się ok. 1760 roku. Przed II wojną światową zawód kataryniarza cieszył się niezwykłą popularnością. Według niektórych źródeł z drugiej połowy XIX wieku, kataryniarzy było niekiedy więcej niż ulic: np. w Warszawie na 360 ulic przypadało 470 katarynek . W stolicy w tym czasie działał nawet producent katarynek oraz sklep z tymi instrumentami. Jednak po wojnie tradycja kataryniarzy zupełnie zanikła. W Warszawie dopiero w latach 70. XX wieku na Starym Mieście pojawiła się pierwsza powojenna katarynka, a tradycja ta (z krótkimi przerwami) utrzymywana jest do dnia dzisiejszego. Obecnie kataryniarze w różnych większych polskich miastach stanowią atrakcję turystyczna i nadają lokalny koloryt. Współcześnie w Polsce nie produkuje się już katarynek, ale dysponując odpowiednimi nakładami finansowymi, można je zamówić m.in. z Holandii, Niemczech czy Wielkiej Brytanii.